Terytorium parafii Chlewiska na przestrzeni wieków

W tym miejscu będziemy się starali przybliżyć Państwu historię i wspaniałe tradycje gminy Chlewiska. Zaczniemy od cyklu artykułów „Terytorium parafii Chlewiska na przestrzeni wieków” autorstwa Ks. Prałata Waldemara Gałązki – osoby niezwykle zasłużonej i cieszącej się ogromnym autorytetem nie tylko na terenie Gminy Chlewiska.

Ks. Waldemar Gałązka urodził się w 1947 r. w Załawie. W latach 1954-1961uczęszczał do Szkoły Podstawowej w Chlewiskach, zaś w latach 1961 - 1965 do Liceum Ogólnokształcącego w Szydłowcu (obecnie im. H. Sienkiewicza), W latach 1965-1972 studiował w Seminarium Duchownym w Sandomierzu z przerwą na służbę wojskową w latach 1967-1969. Był wikariuszem w Gielniowie i w Radomiu (parafia Opieki NMP – obecnie katedra). Jest doktorem prawa kanonicznego. Większość życia poświęcił na pracę w sądzie biskupim w Radomiu (1984-1992) i w Sandomierzu (1992-1017). Był wykładowcą w Seminarium Duchownym w Sandomierzu w latach 1996 -2017. Obecnie przebywa na emeryturze. Na początek sięgniemy do korzeni – spróbujemy ustalić, w jakim czasie powstawały miejscowości wchodzące obecnie w skład gminy Chlewiska. Dokładniej – podamy kiedy i w jakich źródłach historycznych (w tym również w archiwach kościelnych) po raz pierwszy pojawiają się wzmianki o tych miejscowościach.

Zdzisław Bąk

Historyk Jan Długosz w XV wieku w piątej księdze "Roczników, czyli kronik sławnego Królestwa polskiego" zapisał, że kościół w Chlewiskach został wybudowany przez Piotra Dunina ze Skrzynna. Piotr Dunin zmarł w roku 1153. Wynikałoby więc stąd, że kościół w Chlewiskach został zbudowany przed tą datą. Nie ma jednak w tym względzie absolutnej pewności, bo Długosz pisał o całym zdarzeniu około 300 lat później i nie wiadomo, skąd czerpał na ten temat informacje.

Najstarszym znanym dokumentem (o niepodważalnej wiarygodności), w którym wymieniona została parafia Chlewiska, są spisy dziesięciny papieskiej z lat 1325-1327. Nie ma jednak wątpliwości, że Chlewiska istniały już wcześniej, bowiem najstarsze, zachowane zresztą do dziś, fragmenty kościoła w Chlewiskach pochodzą z połowy XIII wieku.

W 1275 r. istniał już Broniów - nazwa tej miejscowości pojawia się w dokumencie określającym należności finansowe klasztoru wąchockiego.

W dokumencie króla Kazimierza Wielkiego z ok. 1360 r. oprócz innych wsi wymienione są Skłoby, zaś w aktach sądu radomskiego z roku 1396 - Pawłów.

Z trzeciej ćwierci XV wieku (około roku 1450-1475) pochodzi sporządzony przez Jana Długosza pierwszy spis wsi należących do parafii Chlewiska. Są to znane już wsie: Chlewiska, Broniów, Pawłów i Skłoby oraz pierwszy raz wymienione w tym spisie: Krawara, Wola Pawłowska, Wola Zolowska, Wola Zagrodna.

Wola Pawłowska, to dzisiejsza Cukrówka. Nazwa tej wsi zmieniała się kilka razy. W drugiej połowie XVI w. pojawiła się nazwa Wola Cychrowa, w 1668 r.  Cychrówka, zaś w 1687 r. nazwa Wola Cychrowska. Nazwa Cychrówka (rzadziej Cykrówka) stopniowo wyparła inne nazwy i od połowy XVIII wieku stała się jedyną nazwą tej wsi,  zmienioną na Cukrówkę po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Wola Zolowska to Zaława (potwierdza to wykaz dziesięcin kościoła parafialnego w Chlewiskach z 1803 r.). Nazwa Wola Zolowska zanikła bardzo szybko i już od 1510 r. do dziś ta wieś  nazywana jest Załawą.

Wraz z rozwojem górnictwa i hutnictwa w XVI wieku pojawiły się na terenie parafii Chlewiska osady wiejskie zwane kuźnicami albo rudami. Głównym zajęciem ich mieszkańców było wydobywanie rudy i wytapianie żelaza (dlatego nie były one uważane za wsie – głównym zajęciem mieszkańców wsi było rolnictwo). W 1569 r. na terenie parafii Chlewiska istniały kuźnice: Kosior, Stefanek i Stolin. Ruda Kosior to Koszorów, zaś ruda Stefanek - Stefanków.

​Ciekawa jest przeszłość Stanisławowa. W 1569 r. istniała Ruda Stolim. W pobliżu Stolimia powstał młyn Stelmów. Istniał on na pewno już w 1674 roku. W pobliżu Stelmowa powstała wieś Toruń (istniała już w roku 1692). Obok Torunia na gruntach wsi Pawłów powstała karczma Kurkos (lub Kurkus) - pierwszy raz wymienia ją księga zmarłych z 1758 roku. Wszystkie te cztery ośrodki osadnicze stanowią dziś jedną wieś Stanisławów. Nazwa Stanisławów pierwszy raz wymieniona jest w księdze chrztów w roku 1811, jednak dawne nazwy były używane jeszcze długo. Do dziś jeszcze Toruń mówi się na północną część Stanisławowa.

Nazwa Ostałówek (Ostałow Minor czyli Mniejszy w odróżnieniu od Ostałowa – Ostałow Maior - Większy) pojawia się u Długosza w wykazie wsi parafii Wysoka. W roku 1609 powstała tam parafia, która zanikła po 30-40 latach.

Od 1668 r. w księgach parafialnych wymieniana jest kuźnica Nadolna. Pierwotna nazwa tej wsi brzmiała Nowa Kuźnica (Minera Nova) - musiała więc ona powstać później od innych kuźnic (rud).

Na terenie parafii Chlewiska w XVI wieku były dwie huty szkła. Jedną z nich była obecna Huta (1569 r.), druga (1510 r.) to prawdopodobnie obecne Hucisko Szydłowieckie.​

W 1673 r. w księdze ochrzczonych parafii Chlewiska pojawiają się Leszczyny, w 1792 r.Aleksandrów, w 1801 r. Budy, a w 1802 r. Budki Kosiorowskie (niewątpliwie są to dzisiejsze Budki I), w 1803 r. pojawiają się Budki Aleksandrowskie (czyli dzisiejsze Budki III), zaś w 1804 r. Budki Lasy - trudno określić, czy są to dzisiejsze Budki II, czy inna nazwa Budek I lub III. W 1802 r. w księdze chrztów pojawia się  Antoniów, w 1813 r. Majdanki i w 1827 r. Borki.

Ks. Waldemar Gałązka